فرهنگواره ی خسر و شیرین نظامی گنجوی

انسان از زمانی که پای به عرصه ی هستی نهاد، برای زنده ماندن و ادامه ی حیات، نیازمند ارتباط بود. ارتباطی که اننقال دهنده ی هدفش باشد زیرا انسان موجودی بالطبع اجتماعی است و تنها وسیله ای که می تواند اندیشه های او را به جهان بیرون مرتبط سازد، زبان است. زبان همانند سایر نهفته های بشری، سیری تحولی داشته است که مهم ترین تحول آن تبدیل گفتار به نوشتار می باشد؛ این تحول به انسان این امکان را می دهد که بتواند با گذشتگان ارتباط برقرار سازد، زیرا تا قبل از اختراع خط، ارتباط به صورت کلامی و رودررو با مخاطب بوده است. پژوهش درباره زبان، از اختراع خط آغاز شده است. یکی از تحقیقات در حیطه ی شناخت زبان، بررسی واژگان است که فرهنگ واژه نما این امکان را در اختیار پژوهشگران عرص? علم و ادب می-گذارد. به کمک این روش، پژوهشگر می تواند به ویژگی های اجتماعی، سیاسی، تاریخی، فرهنگی، هنری، دینی، روانشناختی، جغرافیایی، ادبی، زبانشناختی و سبک شناسی اثر شاعر مورد نظر دست یابد. هر نویسنده ای برای تبیین افکار خود، اثری خلق نموده است که با ابزار زبان و واژگان آن را به خواننده منتقل می سازد. "زبان وسیله ی بیان افکار و احساسات ماست و تنها وسیله یا موثرترین وسیله-ای است که جهان اندیشه و دنیای درون ما را با بیرون مرتبط می کند." (باطنی، 2:1383) "واژگان، دستگاهی اند از نشانه های ارادی که به منظور بیان فکر به کار می روند." (جهانبخش، 16:1383) برای آشنایی با افکار شاعر، لازم است کلام شاعر که در پس واژگان معنا و مفهومی نهفته دارد را بررسی نمود و تکرار و تاکید کلمه، بیانگر ویژگی های زبانی و اندیشه ی حاکم شاعر در اثرش می باشد. فرهنگواره ی حاضر بر اساس نسخه خسرو و شیرین نظامی، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی به کوشش سعید حمیدیان تنظیم شده است. اساس تحقیق در این پژوهش، بررسی ترکیبات جدید و کاربرد واژگان به کار رفته در خسرو و شیرین نظامی گنجوی است. نظامی از جمله شاعرانی است که در ساخت ترکیبات جدید و واژه سازی هنر خود را در تمام آثارش نشان داده است، از جمله: به کار بردن فعل های تاریخی مانند دوسانیدن: چسبانیدن؛ ساخت واژگان جدید، مثل پارنج؛ آوردن دو حرف اضافه برای یک متمم؛ به کار بردن کلماتی که در دوره ی شاعر مرسوم بوده که اکنون رایج نیست، مانند کدین=کلنگ؛ به کار بردن واژگانی که دارای دو معنی بوده است ولی یک معنی آن امروز استفاده می شود، مثل دستور که در گذشته به معنی وزیر، فرمان و مثال بوده که اکنون مورد دوم شناخته شده است. هم چنین در آثار نظامی کلمه هایی وجود دارد که دارای معنا و مفهوم چندگانه است، مانند: کشیدن، خاک و ... که دارای معنا و مفهوم چندگانه هستند. مطالب این پژوهش در پنج فصل گردآوری شده که به شرح ذیل می باشد: فصل اول: شامل کلیات پژوهش است که در آن اهداف و روش ها و پیشینه ی تحقیق بیان شده است. فصل دوم: دربرگیرنده ی زندگی نامه ی نظامی گنجوی و نیز اوضاع سیاسی، اجتماعی، دینی و ادبی ایران در عصر نظامی است. فصل سوم: محقق در این فصل به منظور معرفی آثار نظامی به صورت عام، و منظومه ی خسرو و شیرین به صورت خاص، اقدام به بررسی سبک و ویژگی های شعر نظامی کرده است. فصل چهارم: بخش مهم تحقیق را در بر دارد و شامل داده های پژوهشی از قبیل: لغات و اصطلاحات، کنایات، تلمیحات، آیات و احادیث، اصطلاحات عرفانی، دیوانی، نجومی، طبی، منطق، بازی ها و قمار، پزشکی، تعلیمات اسلامی، موسیقی، امثال و حکم و باورهای عامیانه در خسرو و شیرین نظامی گنجوی، به تصحیح و حواشی حسن وحیددستگردی و به کوشش سعید حمیدیان است که به صورت الفبایی شرح داده شده است. فصل پنجم: در این فصل نتیجه گیری لازم از تحقیق انجام گرفت و سپس فهرست ها و ضمایم مورد نیاز به آن افزوده شد. در پایان منابع و مآخذ مورد استفاده در تحقیق ذکر گردیده است. در مرحله گردآوری داده های پژوهش، از شیوه ی توصیفی استفاده شد. بدین ترتیب که محقق با مراجعه به کتابخانه های تخصصی دانشگاهی و منابع معتبر، اقدام به جمع آوری اطلاعات مرتبط با موضوع تحقیق کرد و آنها را بر اساس روش فرهنگ نویسی به صورت مدخل های الفبایی و تعاریف و توضیحات هر مدخل به همراه مثال ها و شواهد استخراج شده از منظومه ی خسرو و شیرین نظامی گنجوی تصحیح وحید دستگردی (1388) دسته بندی و تدوین کرد. با توجه به عنوان و ماهیت پژوهش، بیشترین منابع مورد استفاده فرهنگ ها و لغت نامه ها می باشند که سعی شده از جامع ترین فرهنگ های موجود استفاده شود. در طول مراحل تحقیق از کتابخانه های معتبر مانند کتابخانه ی ملّی، کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه تهران، کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه علاّمه طباطبایی و کتابخانه ی دانشگاه پیام نور و پایگاه های اینترنتی مرتبط استفاده شده است.